Mordechaj Gebirtig

Biedroneczka

“Na mej matki grobie,
płaczą moje łzy.
Niech tam sobie mama
Mocno śpi”
Mordechaj Gebirtig “Żegnaj mi Krakowie”

Mordechaj Gebirtig, jid. מרדכי געבירטיג, właśc. Mordechaj Markus Bertig (ur. 4 kwietnia 1877 w Krakowie, zm. 4 czerwca 1942 w getcie krakowskim) – ludowy poeta i pieśniarz żydowski, aktor, z zawodu stolarz. Syn Szyfry i Izaaka Bertigów.

Przez całe życie mieszkał na krakowskim Kazimierzu. Odebrał tradycyjne żydowskie wykształcenie w chederze, terminując później u stolarza. Na jego twórczość miał w tym czasie wpływ m.in. Juliusz Hoffman, muzykolog, który zapisywał jego utwory w postaci nut. W pierwszej dekadzie XX w. próbował swoich sił także jako aktor.

W młodości był zapalonym socjalistą. Debiutował w roku 1905 na łamach krakowskiej gazety Socjaldemokrat. Do pisania namówił go wybitny literat Abraham Rajzen, a pierwszy opublikowany wiersz Gebirtiga nosił tytuł "Der general-sztrajk" (Strajk generalny).

W latach I wojny światowej Gebirtiga wcielono do armii austriackiej. Służył jako sanitariusz w szpitalu wojskowym w Krakowie. W tym okresie powstało wiele wierszy, które później weszły do tomiku "Folkstimlech" (Na ludową nutę).

Wybuch wojny zastał Gebirtiga w mieszkaniu przy ul. Berka Joselewicza 5 w Krakowie. Stamtąd w 1940 roku musiał wraz z żoną i trzema córkami "przesiedlić się" do Łagiewnik. Kiedy wiosną 1942 roku sprowadzono Gebirtiga do getta w Krakowie - Podgórzu, zostało mu jeszcze kilka miesięcy życia. W getcie spotkał przyjaciół: malarza Abrahama Neumana, muzyka Juliusza Hoffmana, który przed wojną zapisywał melodie skomponowane przez Gebirtiga. Ile wierszy i pieśni powstało w tym trudnym okresie, dokładnie nie wiadomo.

Mordechaj Gebirtig został zastrzelony 4 czerwca 1942 roku w drodze do wagonów, które wiozły krakowskich Żydów do obozu zagłady w Bełżcu. Razem z nim na rogu ulic Janowa Wola i Dąbrówki zginął Abraham Neuman. Wojny nie przeżył nikt z najbliższej rodziny poety - stolarza.

Jeśli ktoś złapie wiersze Gebirtiga ma ogromne szczęście, są bardzo rzadko dostępne. Niemal unikatowe.
Zawsze, jeżdżąc do Krakowa i będąc w okolicach ulicy Joselewicza, czy na Kazimierzu, szukam atmosfery, która jest w jego wierszach. Szukam, marzę, mam nadzieję, że usłyszę "Shalom Aleichem" wymawiane w ten specyficzny sposób, że poczuję zapach chałki, ukłonię się mężczyźnie w lisiej czapie i chałacie.

W jednym ze swych wierszy Mordechaj żegnał się z Krakowem przed wywózką do getta:

"Bądź mi zdrów, Krakowie,
Żegnaj, ziemio ma!
Już zaprzężona fura czeka przed mym domem.
Zdziczały wróg
Wypędza mnie jak psa,
Na losy niewiadome"

EDIT: 7.08.11

Udało mi się znaleźć jeden, cały wiersz Gebirtiga, datowany na 1942 rok.

“To boli”
„To boli
to tak strasznie boli...
Nie szał nienawiści, którą płonie wróg,
nie bezmiar niedoli
i nie razów stuk.
Nie gwiazda Syjonu
na Żyda ramieniu
na znak, że to Żyd,
bo to będzie dla nich -
dla nich - aż do zgonu -
poprzez pokolenia -
tylko dla nich
wstyd.

To boli
to tak strasznie boli,
gdy nie obcy, wróg,
lecz ten, co w niewoli
tak samo, jak my
młody polski chłopiec i polska dziewczyna
z męki naszej drwi...
...że wśród bród żydowskich
podeptanych w pyle
piękny orzeł polski, dumny orzeł biały
leży tu w bezsile.

Gdy się z tego śmieją,
kiedy hańbi Żydów
pospólny wróg nasz -
to tak, jakby sami
dla wiecznego wstydu
pluli sobie w twarz
...choć - jak my - w niewoli.

I to właśnie boli,
to tak strasznie boli..."
[1942]

Bente Kahan, Norweżka żydowskiego pochodzenia, aktorka, po mistrzowsku wykonuje "Kinderjohren" Gebirtiga, jak i inne jego wiersze. Ilekroć słucham tej piosenki, mam dreszcze, łzy w oczach i ucisk na sercu. Zastanawiam się, czy kiedyś odnajdę magię tamtego Krakowa, Kazimierza?

Bente Kahan - Kinderjohren
Bente Kahan - Farewell Cracow
Cóż, poluję na całą płytę Bente “Farewell Cracow”

Niezrównany Andre Ochodlo śpiewający po polsku i w jidysz “Żegnaj mi Krakowie”. Więc, która wersja bardziej wzrusza, Andre, czy “Farewell Cracow” Kahan?

Andre Ochodlo - “Żegnaj mi Krakowie”